Ilustracja w literaturze dziecięcej

Książki dla dzieci charakteryzują się kolorowymi obrazkami. W zasadzie nie istnieje literatura dla najmłodszych bez ilustracji. A im młodszy czytelnik, tym silniejszy i większy związek obrazów ze słowami, tak że bez wysiłku daje się zauważyć przewagę ilustracji nad tekstami.

Rola ilustracji w książkach dla dzieci – współzależność słowa i obrazu

Podejmując temat ilustracji w literaturze dziecięcej, w pierwszej kolejności należy zwrócić uwagę na jej rolę. Czytelnictwo to odłam kultury, a każda książka to małe dzieło sztuki, z którym obcowanie od najmłodszych lat rozwija wyobraźnię, pobudza wrażliwość i wzmacnia kreatywność.

Na pierwszym etapie rozwoju małego czytelnika najistotniejszą funkcję pełni kolor. Minimalna ilość tekstów ustępuje miejsca barwnym obrazkom. To wtedy ilustracja jest najważniejsza, a tekst służy niejako tylko do jej objaśnienia.

Książki z najmłodszymi czytają i oglądają rodzice. Sprzyja to rozwojowi słownictwa u dziecka, poznaje ono nowe pojęcia. Zadając pytania dotyczące ilustracji, opiekunowie zachęcają je do używania nowych słów, budowania zdań, rozmowy. Obrazki pobudzają ciekawość i aktywność umysłową. Logicznie następujące zdarzenia pokazują ciąg przyczynowo-skutkowy, a co za tym idzie rozwijają wyobraźnię i możliwość przewidywania.

Z psychologicznego punktu widzenia, czytanie książek dzieciom przez rodziców, sprzyja zacieśnieniu ich wzajemnych więzi oraz buduje poczucie bezpieczeństwa. Dorosły może w ten sposób płynnie wprowadzać dziecko w prawa i realia rządzące światem. Przygotowuje je do życia w społeczeństwie oraz uczy radzenia sobie z problemami ludzi dorosłych.

Mniej więcej od początku wieku szkolnego do 11-12 roku życia dziecko, poznając świat kieruje się kryteriami estetycznymi, rozwijając je. A zatem ilustracja skierowana do takiego czytelnika powinna się charakteryzować realizmem.

W kolejnym etapie rozwoju dziecka przychodzi myślenie abstrakcyjne, a co za tym idzie obrazki w książkach mogą mieć już znaczenie symboliczne. Rozwija się umiejętność rozumowania, wnioskowania i myślenie hipotetyczno-dedukcyjne. Dzieci nie muszą wszystkiego rozumieć, ale wydobywają z ilustracji to co jest dla nich cenne i co zdołają sobie przyswoić na swój indywidualny sposób.

Doskonałym przykładem tego jak wielką rolę w tym okresie rozwoju pełni ilustracja w literaturze dziecięcej i młodzieżowej, są lektury szkolne i podręczniki. Ilustracja w tym przypadku rozszerza wiedzę o świecie i różnych zjawiskach, obrazuje zagadnienia z zakresu historii, geografii, biologii, techniki i innych dziedzin, stając się obok tekstu bogatym źródłem ilustracji. W procesie dydaktycznym utrwala dane treści poprzez związek obrazu z tekstem, a w nauce języka polskiego może być podstawą do ćwiczeń redakcyjnych, stylistycznych i słownikowych. Dzięki temu dzieci szybciej przyswajają sobie dane zagadnienia i szybciej się ich uczą. Z kolei w podręcznikach do przedmiotów ścisłych, wartościowa ilustracja pobudza spostrzegawczość, pełni funkcję badawczą, ćwiczeniową i samokształceniową, a także inspiruje do stawiania nowych tez.

W lekturach szkolnych ilustracje wzbogacają treści i pomagają zrozumieć pewne fakty. Tam gdzie autor pozostawia czytelnikowi pole do popisu dla wyobraźni, obrazki mogą wypełnić tę przestrzeń. Jest to szczególnie istotne w dziełach o charakterze historycznym, kiedy ciężko wyobrazić sobie ubiory, broń czy architekturę danej epoki.

Koncepcja artystyczna ilustracji

W zależności od roli jaką pełni ilustracja, następuje dobór jej koncepcji artystycznej. Dla najmłodszych czytelników, gdzie książka służy głównie do oglądania, najważniejszy jest kolor, prostota przekazu oraz ekspresja mimiczna postaci. Barwy jasne jak wiemy, wpływają pozytywnie na nasze emocje i nastawienie, są kojarzone z czymś dobrym, zaś kolory ciemne wprowadzają niepokój, dają do zrozumienia, że mamy do czynienia z czymś złym, czego należy się wystrzegać. Prosty przekaz jest o tyle ważny, że małe dziecko na przykład nie jest w stanie odróżnić rodzajów ptaków. Dla niego zarówno wrona, jak i wróbel, to po prostu ptaszek na obrazku. Nie znajduje też zastosowanie zbyt wielu szczegółów na ilustracji ponieważ małe dziecko nie ma aż takich możliwości percepcyjnych, aby je wszystkie przyswoić.

Technika wykonania ilustracji również ma znaczenie. Nie wskazana jest przesada w żadną stronę – ani bajkowo-słodkie ilustracje typu disnejowskiego, ani niewyraźne, postrzępione wizje świata. Właściwe użycie środków wyrazu: kreski, koloru i faktury, wpływa na uczuciowy i emocjonalny odbiór treści. Disnejowskie, sentymentalne i wymuskane obrazki ukazujące postaci są na tyle dosłowne, że nie pozostawiają miejsca wyobraźni. Poza tym mają nikłe odniesienie do rzeczywistości. Z kolei tam gdzie osoby są przedstawiane w sposób przerysowany, karykaturalny, bądź groteskowy, również nie mogą się kształtować pozytywne postawy. Jeśli obrazy nie zwrócą uwagi oglądającego, nie będą w stanie na niego wpływać, jednak oglądanie ich powinno być przyjemne, a nie sprawiać przykrość.

Polska sztuka dziecięcej ilustracji książkowej

Ilustracja to kompozycja plastyczna treściowo i formalnie powiązana z tekstem, aczkolwiek stanowiąca pod względem treści i formy wyodrębnioną całość. Ilustracja zawsze jest zgrana z tekstem, niemniej trudno się nie zgodzić, że zarazem żyje swoim własnym życiem. Dlatego przy obmyślaniu koncepcji ilustracji tak ważny jest dobór odpowiedniego fragmentu do zobrazowania.

Bez wątpienia polska sztuka ilustracji książkowej była i jest na wysokim poziomie artystycznym. Po II wojnie światowej ilustracje do książek zaczęli tworzyć wybitni polscy artyści np. Olga Siemaszko, Jerzy Srokowski, Zbigniew Rychlicki, Antoni Uniechowski, Jan Marcin Szancer, Bohdan Butenko, Janusz Stanny, Gwidon Miklaszewski, Mieczysław Majewski czy Iwona Chmielewska.

Z pewnością na uwagę zasługują także autorzy, którzy prezentują swój aktualny dorobek artystyczny na stronie www.polskailustracjadladzieci.pl/p/ilustratorzy.html